خانه اسفندیاری در مرکز استان مازندران، در شهر ساری واقع شده است. این خانه در یکی از گذرهای قدیمی شهر ساری به نام "گذر 13 پیچ" قرار دارد. عرض این گذر حدود 2 متر است و موتور و دوچرخه می‌توانند تردد داشته باشند. این گذر از پشت بقعه‌ی امامزاده یحیی، که در خیابان جمهوری (خیابان نادر) قرار دارد، آغاز می‌شود و تا انتهای محله بهرام اتر، که در ضلع شمالی آن قرار دارد و به خیابان شهید قائمیان فعلی متصل می‌شود، ادامه دارد. با توجه به وجود خانه‌های وقفی و دو حمام قدیمی (مردانه و زنانه) در ابتدای ورودی ضلع جنوبی این گذر، که هر دو به نام آقای خویی هستند و همچنین دو انبار در ابتدا و انتهای این گذر، نشان داده می‌شود که پیشینه این مسیر به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. این مسیر حدود 50 سالی است که به دلیل پیچ‌هایی که دارد به "سیزده پیچ" شناخته شده است.
پیشینه خانه اسفندیاری:
مالک خانه اسفندیاری، مرحوم کربلایی حسین، که معروف به حسین جعفر آقا بود. ایشان از تجار بوده و از معتمدین شهر محسوب می‌شدند. پس از فوت ایشان، خانه تقسیم بر 3 شده و به وراث رسیده است (مهدی اسفندیاری، علی اسفندیاری و عاطفه اسفندیاری).
در این مقاله، تنها به آن قسمت از خانه که متعلق به مرحوم مهدی است دسترسی داریم و درباره آن توضیح خواهیم داد. سایت کل خانه‌ی اسفندیاری حدود 800 متر مربع بوده است. خانه‌ی اسفندیاری را به صورت شمال شرقی_جنوب غربی ساختند و این راستا نزدیک به راستای قبله است.
درب قدیمی این خانه در قسمت شمال غربی آن وجود داشت که در کنار مطبخ باز می‌شد. پس از تقسیم بین وراث این درب از بین رفت و سه درب جدید ایجاد شد. درب آن بخش از خانه که به مرحوم مهدی تعلق دارد، در قسمت شرقی ساختمان واقع شده و پس از عبور از درب به یک سکو می‌رسیم که 85 سانتی متر بالاتر از سطح حیاط قراردارد.
ساختمان اصلی خانه اسفندیاری که به دوران قاجار برمی‌گردد، در سمت راست (شمال) قرار دارد. در ساختمانی که به دوره پهلوی اول برمی‌گردد، در قسمت چپ (جنوب) قرار دارد. همچنین ساختمان امروزی در قسمت روبرو وجود دارد. قبلاً در این محل، یک حوض وجود داشت. اما پس از تقسیم خانه، حوض حذف شده و دیواری جداکننده بین بخش‌های مختلف خانه ایجاد شد. در محل حوض جدیدی برای آشپزخانه ساخته شده است تا ساکنین بهره‌برداری راحت‌تری داشته باشند.
در قسمت شمالی بنای دوره قاجار، حیاط پشتی ساختمان قرار دارد که در گذشته حیاط اصلی (میانه سرا) بوده است. در این حیاط، ورودی قدیمی خانه، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و انبار وجود دارند. سرویس بهداشتی و انبار، هر دو به عنوان افزودنی‌های جدید به ساختمان اضافه شده‌اند.
بنای پهلوی:
بنای پهلوی از دو اتاق بهم چسبیده تشکیل شده و دیوار میان اتاق‌ها، فضایی برای رفت و آمد بین آن بوجود آورده است. مساحت کل این ساختمان حدود 40 مترمربع بوده و دیواره‌های آن که باربری و ضخامت آنها بین 30 الی 45 سانتی‌متر متغیر است، از آجر و کاهگل ساخته شده‌اند. دیواره‌های بیرونی با گچ سفید پوشیده شده‌اند و دیواره‌ها و سقف داخلی نیز با دیوارپوش تزئین شده‌اند.
ارتفاع کف این ساختمان حدود 69.5 سانتی‌متر است و جنس کف یکی از اتاق‌ها از سیمان و دیگری از پارکت تشکیل شده است. پنجره‌ها و درها از جنس چوب ساخته شده‌اند. سقف این ساختمان به شکل شیروانی طراحی شده و از سفال ساخته شده است. در بخشی از سقف این ساختمان افزوده‌ای ایجاد شده که از جنس ایرانیت است. متأسفانه این بخش از خانه به نحو بدی بازسازی شده و این امر باعث کاهش ارزش ساختمان گردیده است.
حیاط ورودی:
حیاط ورودی تقریباً 100 مترمربع می‌باشد و حدود 13 مترمربع فضای این حیاط را بنای جدید تشکیل می‌دهد (قبل از احداث این بنا در این قسمت حیاط یک حوض وجود داشته است). جنس کف حیاط از آجرهای قزاقی (20*20 و20*5) طراحی شده است. در قسمت شمالی این حیاط (مجاور بنای قاجاری)، یک راهروی زیر زمینی وجود داشته که به سرداب‌های این متصل میشده. با توجه به تعداد زیاد جوندگان و تخریب سرداب‌ها، این راهروی زیرزمینی به طور کامل پر شده است. این حیاط در گذشته، قبل از تقسیم عمارت، به عنوان حیاط اندرونی محسوب میشده است.
بنای قاجاری :
پس از تقسیم کردن خانه بین وراث، حدود 50 متر مربع از این ساختمان به مرحوم سید مهدی تعلق گرفت. این قسمت دارای دو اتاق بوده و مساحت کف این بنا 79 سانتی‌متر است. راهروی بین دو اتاق دارای دو طاقچه به عمق 23 سانتی‌متر و یک درب چوبی در سمت شرق و یک درب چوبی در سمت غرب قرار دارد. کف راهرو از سیمان تشکیل شده و سقف آن به صورت کاذب و دیواره‌های راهرو با گچ پوشانده شده است.
اتاق شرقی حدود 23 مترمربع مساحت دارد و در سمت شرق دارای سه طاقچه، در سمت شمال دارای دو درب_ پنجره، در سمت غرب دارای دو طاقچه ویک درب و در سمت جنوب یک طاقچه و دو درب_ پنجره قرار دارد. جنس درب_ پنجره‌ها از چوب است و طاقچه‌ها مربعی شکل و بدون هلال هستند و عمق آنها بین 23 الی 35 سانتی‌متر متغیر است.
در هر چهار سمت اتاق، 3 رَف (در مجموع 12 رَف) وجود دارد که این رَف‌ها به شکل هلالی طراحی شده‌اند. دیواره‌های این خانه دارای دیواره‌های باربر با ضخامت 50 الی 60 سانتی‌متر هستند و متریال استفاده شده برای آنها آجر و کاهگل است. پوشش داخلی و خارجی این دیواره‌ها از گچ است. سقف داخلی اتاق‌ها از چوب ساخت شده و از آجر قزاقی به عنوان متریال کف استفاده شده است.
اتاق غربی این بخش حدود 18 متر مربع مساحت دارد؛ به دلیل عدم اجازه برای بازدید، تنها اطلاعاتی که داریم این است که در این اتاق دو درب چوبی وجود دارد. سقف این ساختمان به شکل شیروانی و با پوشش سفال طراحی شده است.
حیاط پشتی:
حیاط پشتی حدود 50 متر مربع است و در این حیاط مطبخ و بنای جدید آن وجود دارد. در گذشته، این حیاط به عنوان میانه سرای خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت و از آن بخش به دالان دسترسی داشتند. در مجاورت دالان، مطبخ بوده و پس از عبور دالان، به میانه سرا رسیده که به کل خانه دسترسی داشت.
مطبخ این خانه با مساحت حدود 8 متر مربع، دارای دو ورودی است که یکی به میانه‌سرا و دیگری به دالان منتهی می‌شود.
کف کرسی مطبخ 73 سانتی متر است. این مطبخ به سمت شمال و شرق هر کدام دارای دو طاقچه با عمق حدود 20 سانتی‌متر است. از سمت غرب به میانه سرا و از سمت جنوب به دالان راه دارد و این دو طرف دارای دیواره‌ها و درب‌های چوبی هستند.
جنس دیواره‌های از آجر و کاهگل است و ضخامت آنها حدود 50 سانتی متر می‌باشد. کف مطبخ از کاهگل ساخته شده و سقف داخلی آن از چوب تشکیل شده است. همچنین سقف مطبخ، ورودی و دالان از نوع شیروانی و با پوشش سفال طراحی شده است.
شاه نشین:
در قسمت بالایی مربوط به دوره قاجاری، یک فضای خالی وجود دارد که در سمت میانه سرا قرار دارد و در آنجا محل شاه‌نشین قرار گرفته است. این فضای شاه‌نشین حدود 8 متر مربع مساحت داشته و ورودی آن از میانه‌سرا با مسیر اصلی آن به سمت حیات داخلی انجام می‌شود. در حال حاضر، با استفاده از یک نردبان، می‌توان به فضای شاه‌نشین دسترسی پیدا کرد.
در آخر...
امروزه در آن بخشی از خانه اسفندیاری که در این مقاله به آن پرداختیم، کافه‌ای به نام "یک فنجان کتاب" تاسیس شده است. می‌توان گفت مؤسسان این کافه کتاب، نخستین افرادی هستند که در شهر ساری از ساختمان‌های قدیمی برای احداث چنین کافه‌ای استفاده کرده‌اند.
ترویج این نوع کافه‌ها دارای دو دلیل اساسی است؛ ابتدا، این نوع کافه‌ها به مردم امکان آشنایی با تاریخ و فرهنگ شهرشان را می‌دهند و دوم، این سبک کافه‌ها منجر به حفظ خانه‌های ارزشمند منطقه می‌شود. به عبارت دیگر، وظیفه ما حمایت از این سبک کافه‌ها است.
و در نهایت، باید به نکته‌ی آخر اشاره کنیم که به دلیل عدم نظارت مسئولان منطقه، صاحبان خانه به اشتباه به بازسازی خانه دست زدند و این باعث کاهش ارزش این ساختمان شده است.
گردآورندگان این مقاله: محمد رحیمی، محسن ارجمند، مرضیه ولی پور، معصومه فولادی
بیشتر بخوانید: عمارت صیامی در بهشهر